စိတ်ဒဏ်ရာလွန်စိတ်ဖိစီးမှုရောဂါ (Post-traumatic Stress Disorder - PTSD)

လက္ခဏာများ

စိတ်ဒဏ်ရာလွန်စိတ်ဖိစီးမှုရောဂါ (PTSD) ရဲ့ လက္ခဏာတွေက သင့်ရဲ့ နေ့စဉ်ဘဝအပေါ် သိသိသာသာ သက်ရောက်မှု ရှိနိုင်ပါတယ်။

အများစုမှာတော့ လက္ခဏာတွေဟာ စိတ်ထိခိုက်စရာ ဖြစ်ရပ်တစ်ခုပြီးနောက် ပထမတစ်လအတွင်းမှာ ဖြစ်ပေါ်လာတတ်ပါတယ်။

ဒါပေမဲ့ အနည်းငယ်သော အခြေအနေတွေမှာတော့ လက္ခဏာတွေ စတင်မပေါ်ပေါက်မီ လပေါင်းများစွာ ဒါမှမဟုတ် နှစ်ပေါင်းများစွာ နောက်ကျနိုင်ပါတယ်။

PTSD ရှိသူတချို့က သူတို့ရဲ့ လက္ခဏာတွေ သိပ်မသိသာတဲ့ ကာလကြာရှည်စွာ ကြုံတွေ့ရပြီးနောက် ပိုဆိုးလာတဲ့ ကာလတွေ ရှိတတ်ပါတယ်။ တခြားသူတွေကတော့ အမြဲတမ်း ပြင်းထန်တဲ့ လက္ခဏာတွေ ရှိတတ်ပါတယ်။

PTSD ရဲ့ သီးခြားလက္ခဏာတွေက တစ်ဦးချင်းစီအလိုက် အလွန်ကွာခြားနိုင်ပေမဲ့ ယေဘုယျအားဖြင့် အောက်ဖော်ပြပါ အမျိုးအစားများထဲမှာ ပါဝင်ပါတယ်။

ပြန်လည်ကြုံတွေ့ရခြင်း (Re-experiencing)

ပြန်လည်ကြုံတွေ့ရခြင်းဟာ PTSD ရဲ့ အထင်ရှားဆုံး လက္ခဏာတစ်ခု ဖြစ်ပါတယ်။

ဒါကတော့ လူတစ်ဦးက စိတ်ထိခိုက်စရာ အဖြစ်အပျက်ကို မလိုလားဘဲ ထင်ထင်ရှားရှား ပြန်လည်ကြုံတွေ့ရခြင်း ဖြစ်ပါတယ်။ ပုံစံများမှာ-:

• Flashbacks (ရုတ်တရက် အတိတ်ကို ပြန်မြင်ယောင်ခြင်း)
• အိပ်မက်ဆိုးများ
• ထပ်ခါတလဲလဲ ဖြစ်ပေါ်ပြီး စိတ်အနှောင့်အယှက် ဖြစ်စေတဲ့ ပုံရိပ်များ သို့မဟုတ် ခံစားမှုများ
• နာကျင်ခြင်း၊ ချွေးထွက်ခြင်း၊ ပျို့အန်ခြင်း သို့မဟုတ် တုန်ရင်ခြင်းကဲ့သို့သော ရုပ်ပိုင်းဆိုင်ရာ ခံစားမှုများ

တချို့လူတွေက သူတို့ရဲ့ အတွေ့အကြုံနဲ့ ပတ်သက်ပြီး အမြဲတမ်း အဆိုးမြင်စိတ်တွေ ရှိနေတတ်ပြီး အဖြစ်အပျက်ကို လက်ခံနိုင်ခြင်း မရှိအောင် တားဆီးထားတဲ့ မေးခွန်းတွေကို ကိုယ့်ကိုယ်ကို ထပ်ခါတလဲလဲ မေးနေတတ်ပါတယ်။

ဥပမာ- အဲဒီအဖြစ်အပျက်က သူတို့ဆီမှာ ဘာကြောင့် ဖြစ်တာလဲ၊ ဒါကို တားဆီးဖို့ သူတို့ ဘာများလုပ်နိုင်ခဲ့မလဲလို့ တွေးမိနိုင်ပြီး ဒါက အပြစ်ရှိတယ်လို့ ခံစားရခြင်း ဒါမှမဟုတ် ရှက်ရွံ့ခြင်းကို ဖြစ်စေနိုင်ပါတယ်။

ရှောင်ရှားခြင်းနှင့် စိတ်ခံစားမှု ထုံကျင်ခြင်း (Avoidance and emotional numbing)

စိတ်ထိခိုက်စရာ အဖြစ်အပျက်ကို သတိရစေမယ့် အရာတွေကို ရှောင်ရှားဖို့ ကြိုးစားခြင်းဟာ PTSD ရဲ့ အခြားအရေးကြီးတဲ့ လက္ခဏာတစ်ခု ဖြစ်ပါတယ်။

ဒါက များသောအားဖြင့် သင့်ကို ထိခိုက်စေတဲ့ အဖြစ်အပျက်ကို သတိရစေတဲ့ လူတချို့ ဒါမှမဟုတ် နေရာတချို့ကို ရှောင်ရှားတာ၊ ဒါမှမဟုတ် သင့်အတွေ့အကြုံအကြောင်း ဘယ်သူ့ကိုမှ စကားမပြောဘဲ ရှောင်ရှားတာကို ဆိုလိုပါတယ်။

PTSD ရှိသူ အများစုက အဖြစ်အပျက်ရဲ့ မှတ်ဉာဏ်တွေကို သူတို့ရဲ့စိတ်ထဲကနေ ဖယ်ထုတ်ဖို့ ကြိုးစားတတ်ပြီး အလုပ် ဒါမှမဟုတ် ဝါသနာတွေနဲ့ ကိုယ့်ကိုယ်ကို အာရုံပြောင်းလေ့ရှိပါတယ်။

တချို့လူတွေကတော့ ဘာကိုမှ မခံစားရအောင် ကြိုးစားခြင်းဖြင့် သူတို့ရဲ့ ခံစားချက်တွေကို ကိုင်တွယ်ဖြေရှင်းဖို့ ကြိုးစားကြပါတယ်။ ဒါကို စိတ်ခံစားမှု ထုံကျင်ခြင်း (emotional numbing) လို့ခေါ်ပါတယ်။

ဒါက လူတစ်ဦးကို အထီးကျန်ပြီး ဆုတ်ခွာသွားစေနိုင်ပြီး သူတို့ ပျော်ရွှင်ခဲ့ဖူးတဲ့ လှုပ်ရှားမှုတွေကိုလည်း စွန့်လွှတ်နိုင်ပါတယ်။

စိတ်အလွန်အကျွံ နိုးကြားမှု ("on edge" ခံစားရခြင်း) (Hyperarousal)

PTSD ရှိသူတစ်ဦးက အလွန် စိုးရိမ်ပူပန် နေနိုင်ပြီး စိတ်အပန်းဖြေဖို့ ခက်ခဲနိုင်ပါတယ်။ သူတို့က အန္တရာယ်တွေကို အမြဲသတိထားနေပြီး လွယ်လွယ်ကူကူ လန့်ဖျပ်နိုင်ပါတယ်။

ဒီစိတ်အခြေအနေကို စိတ်အလွန်အကျွံ နိုးကြားမှု (hyperarousal) လို့ခေါ်ပါတယ်။

စိတ်အလွန်အကျွံ နိုးကြားမှုဟာ မကြာခဏဆိုသလို အောက်ပါတို့ကို ဖြစ်စေပါတယ်။:

• စိတ်တိုလွယ်ခြင်း
• ဒေါသထွက်ခြင်း
• အိပ်မပျော်ခြင်း (insomnia)
• အာရုံစူးစိုက်မှု ခက်ခဲခြင်း

အခြားပြဿနာများ (Other problems)

PTSD ရှိသူ အများစုမှာ အခြားသော ပြဿနာများစွာလည်း ရှိတတ်ပါတယ်။ ၎င်းတို့မှာ:

• other mental health problems, such as depression, anxiety or phobias
• ကိုယ်တိုင်ထိခိုက်နာကျင်မှု (self-harming) သို့မဟုတ် ဖျက်ဆီးတတ်တဲ့ အပြုအမူများ (ဥပမာ- မူးယစ်ဆေးဝါးသုံးစွဲမှု (drug misuse) ဒါမှမဟုတ် အရက်အလွန်အကျွံ သုံးစွဲမှု (alcohol misuse))
• ခေါင်းကိုက်ခြင်း၊ မူးဝေခြင်း၊ ရင်ဘတ်အောင့်ခြင်းနဲ့ ဗိုက်အောင့်ခြင်းကဲ့သို့သော အခြားရုပ်ပိုင်းဆိုင်ရာ လက္ခဏာများ

PTSD ဟာ တစ်ခါတလေ အလုပ်နှင့်ပတ်သက်တဲ့ ပြဿနာတွေနဲ့ ဆက်ဆံရေး ပျက်ပြားခြင်းတို့ကို ဖြစ်စေပါတယ်။

ဖြစ်ပွားရသည့် အကြောင်းရင်းများ

စိတ်ဒဏ်ရာလွန်စိတ်ဖိစီးမှုရောဂါ (PTSD) ဟာ အလွန်စိတ်ဖိစီးမှုများတဲ့၊ ကြောက်စရာကောင်းတဲ့ ဒါမှမဟုတ် စိတ်အနှောင့်အယှက်ဖြစ်စေတဲ့ အဖြစ်အပျက်တစ်ခု ဒါမှမဟုတ် ကြာရှည်စွာ စိတ်ထိခိုက်စရာ အတွေ့အကြုံတစ်ခုပြီးနောက် ဖြစ်ပေါ်လာနိုင်ပါတယ်။

PTSD ကို ဖြစ်ပေါ်စေနိုင်တဲ့ အဖြစ်အပျက် အမျိုးအစားများမှာ အောက်ပါတို့ ပါဝင်ပါတယ်။ :

• ပြင်းထန်သော မတော်တဆမှုများ
• ရုပ်ပိုင်းဆိုင်ရာ သို့မဟုတ် လိင်ပိုင်းဆိုင်ရာ တိုက်ခိုက်မှုများ
• ကလေးဘဝ သို့မဟုတ် အိမ်တွင်း အလွဲသုံးစားမှုများအပါအဝင် အလွဲသုံးစားမှုများ
• အလုပ်ခွင်မှာ စိတ်ထိခိုက်စရာ ဖြစ်ရပ်များကို ကြုံတွေ့ရခြင်း (ဝေးလံခေါင်ဖျားစွာ ကြုံတွေ့ရခြင်းအပါအဝင်)
• အထူးကြပ်မတ်ကုသဆောင်သို့ တက်ရောက်ရခြင်းကဲ့သို့သော ပြင်းထန်သော ကျန်းမာရေးပြဿနာများ
• ကလေးဆုံးရှုံးခြင်းကဲ့သို့သော မီးဖွားခြင်းဆိုင်ရာ အတွေ့အကြုံများ
• သင့်ရဲ့ နီးစပ်သူတစ်ဦးဦး သေဆုံးခြင်း
• စစ်ပွဲနှင့် ပဋိပက္ခများ
• နှိပ်စက်ညှဉ်းပန်းမှုများ

ပြင်းထန်တဲ့ စိတ်ဒဏ်ရာကို ကြုံတွေ့ရသူ ၃ ဦးမှာ ၁ ဦးခန့်ဟာ PTSD ဖြစ်ပေါ်တတ်ပါတယ်။

ဘာကြောင့် တချို့လူတွေက ဒီရောဂါဖြစ်ပွားပြီး တချို့က မဖြစ်တာလဲဆိုတာကို အပြည့်အစုံ နားမလည်သေးပါဘူး။

ဒါပေမဲ့ အချို့အချက်တွေက တချို့လူတွေကို PTSD ဖြစ်နိုင်ခြေ ပိုများစေတယ်လို့ ယူဆရပါတယ်။

ဖြစ်နိုင်ခြေ အချက်များ (Risk Factors)

သင့်မှာ အတိတ်က စိတ်ကျရောဂါ (depression) ဒါမှမဟုတ် စိုးရိမ်ပူပန်မှု (anxiety) ရှိခဲ့ဖူးရင်၊ ဒါမှမဟုတ် မိသားစု ဒါမှမဟုတ် သူငယ်ချင်းတွေဆီက အထောက်အပံ့ သိပ်မရဘူးဆိုရင် စိတ်ထိခိုက်စရာ အဖြစ်အပျက်တစ်ခုပြီးနောက် PTSD ဖြစ်နိုင်ခြေ ပိုများနိုင်ပါတယ်။

PTSD မှာ မျိုးရိုးဗီဇဆိုင်ရာ အချက်တစ်ခုလည်း ပါဝင်နိုင်ပါတယ်။ ဥပမာ- မိဘတစ်ဦးဦးမှာ စိတ်ကျန်းမာရေး ပြဿနာရှိတာက ဒီရောဂါဖြစ်ပွားနိုင်ခြေကို တိုးမြင့်စေတယ်လို့ ယူဆရပါတယ်။

ကုသမှု ရွေးချယ်စရာများ

PTSD ကို စိတ်ထိခိုက်စရာ အဖြစ်အပျက်တစ်ခုပြီးနောက် နှစ်ပေါင်းများစွာ ကြာပြီးမှ ဖြစ်ပေါ်လာရင်တောင် အောင်မြင်စွာ ကုသနိုင်ပါတယ်။

ကုသမှုက လက္ခဏာတွေရဲ့ ပြင်းထန်မှုနဲ့ စိတ်ထိခိုက်စရာ ဖြစ်ရပ်ပြီးနောက် ဘယ်လောက်ကြာကြာ ဖြစ်ပေါ်လာလဲဆိုတာပေါ် မူတည်ပါတယ်။

အောက်ပါ ကုသမှု ရွေးချယ်စရာများထဲမှ တစ်ခုခုကို အကြံပြုနိုင်ပါတယ်။ :

• စောင့်ကြည့်စောင့်ဆိုင်းခြင်း (watchful waiting) – သင့်ရဲ့ လက္ခဏာတွေက ကုသမှုမရှိဘဲ ကောင်းမွန်လာမလား ဒါမှမဟုတ် ပိုဆိုးလာမလားဆိုတာကို စောင့်ကြည့်ခြင်း။
• စိတ်ကျရောဂါ တိုက်ဖျက်ဆေးများ (antidepressants) – ဥပမာ- paroxetine သို့မဟုတ် sertraline။
• စကားပြောကုထုံးများ (talking therapies) – ဥပမာ- စိတ်ဒဏ်ရာကို အာရုံစိုက်သော သိမြင်မှုဆိုင်ရာ အပြုအမူကုထုံး (trauma-focused cognitive behavioural therapy - CBT) ဒါမှမဟုတ် မျက်လုံးလှုပ်ရှားမှုဖြင့် ထုံကျင်မှုလျှော့ချခြင်းနှင့် ပြန်လည်ပြုပြင်ခြင်း (eye movement desensitisation and reprocessing - EMDR)။

သင်ကိုယ်တိုင် စကားပြောကုထုံး ဝန်ဆောင်မှုကို တိုက်ရိုက်ဆက်သွယ်နိုင်ပါတယ်။

ဆရာဝန်နှင့် ပြသရန် အချိန်

စိတ်ထိခိုက်စရာ အဖြစ်အပျက်တစ်ခုပြီးနောက် စိတ်အနှောင့်အယှက်ဖြစ်စရာနဲ့ စိတ်ရှုပ်ထွေးစရာ အတွေးတွေ ဝင်လာတာက ပုံမှန်ပါပဲ။ ဒါပေမဲ့ လူအများစုမှာတော့ ဒါတွေက ရက်သတ္တပတ်အနည်းငယ်အတွင်း သူ့ဘာသာသူ တိုးတက်ကောင်းမွန်လာတတ်ပါတယ်။

စိတ်ထိခိုက်စရာ အတွေ့အကြုံပြီးနောက် ၄ ပတ်ခန့်ကြာတဲ့အထိ သင် သို့မဟုတ် သင့်ကလေးမှာ ပြဿနာတွေ ရှိနေသေးရင် ဒါမှမဟုတ် လက္ခဏာတွေက အထူးသဖြင့် စိတ်အနှောင့်အယှက် ဖြစ်စေတယ်ဆိုရင် သင့် GP ကို သွားရောက်ပြသသင့်ပါတယ်။

သင့် GP က သင့်ရဲ့ လက္ခဏာတွေကို တတ်နိုင်သမျှ အသေးစိတ် ဆွေးနွေးလိုပါလိမ့်မယ်။

သူတို့က မကြာသေးမီက ဒါမှမဟုတ် ဝေးကွာတဲ့အတိတ်က စိတ်ထိခိုက်စရာ ဖြစ်ရပ်တစ်ခု ကြုံတွေ့ခဲ့ဖူးလား၊ flashbacks ဒါမှမဟုတ် အိပ်မက်ဆိုးတွေကနေ အဲဒီအဖြစ်အပျက်ကို ပြန်လည်ကြုံတွေ့ခဲ့ဖူးလားဆိုတာကို မေးပါလိမ့်မယ်။

သင့် GP က ကုသမှုခံယူခြင်းက အကျိုးရှိမယ်လို့ ယူဆရင် စိတ်ကျန်းမာရေး အထူးကုဆရာဝန်တွေဆီကို လွှဲပြောင်းပေးနိုင်ပါတယ်။